नेपाली राजनीति, साहित्य र समाज सुधारका लागि अविस्मरणीय योगदान दिएका विश्वेश्वरप्रसाद (बिपी) कोइरालाको नाम नेपालको इतिहासमा उच्च स्थानमा रहेको छ। बिपी कोइरालाको जन्म १९७१ साल भदौ २४ गते भारतको बनारसमा भएको थियो। उनका पिता कृष्णप्रसाद कोइराला नेपाली राजनीतिक आन्दोलनका एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तित्व थिए।

बिपी कोइरालाले प्रारम्भिक शिक्षा भारतमै प्राप्त गरे। उनले विज्ञान विषय अध्ययन गरे पनि पछि कानुनको अध्ययन पूरा गरी वकालत गर्न थाले। तर, नेपालमा लोकतान्त्रिक आन्दोलन उत्कर्षमा पुगेपछि उनी राजनीतिक यात्रामा सक्रिय बने।

राणा शासनविरुद्ध संघर्षरत रहँदा बिपी कोइरालाले नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको स्थापना गरे, जुन पछि नेपाली कांग्रेसका रूपमा स्थापित भयो। २००७ सालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा उनले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरे। राजा त्रिभुवनको नेतृत्वमा राणा शासन अन्त्य भएपछि बिपी कोइराला नेपाल सरकारका गृहमन्त्री बने। २०१५ सालको आमनिर्वाचनमा नेपाली कांग्रेसको नेतृत्वमा ठूलो जीत हात पार्दै उनी नेपालको पहिलो जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री बने।

प्रधानमन्त्रीको रूपमा रहँदा बिपी कोइरालाले कृषि सुधार, शिक्षा सुधार, औद्योगिक विकास र सामाजिक न्याय प्रवर्द्धन गर्ने महत्त्वपूर्ण नीति अघि सारे। उनले नेपाली जनतालाई आत्मनिर्भर बनाउने उद्देश्यका साथ औद्योगीकरण र कृषिमा आधुनिकीकरणलाई विशेष प्राथमिकता दिए। तर, २०१७ सालमा राजा महेन्द्रले सैनिक कू गर्दै उनलाई सत्ताच्युत गरे। त्यसपछि उनले लामो समय जेल जीवन बिताए र पछि निर्वासनमा बस्न बाध्य भए।

भारत निर्वासनका क्रममा उनले नेपाली जनताबीच मेलमिलापको नीति अघि सारे। २०२८ सालमा उनी पक्राउ परेर भारतको जेलमा परे। तर, अन्तर्राष्ट्रिय दबाबका कारण उनलाई रिहा गरिएको थियो।

नेपाल फर्किएपछि उनले २०३३ सालमा राष्ट्रिय मेलमिलाप नीति अघि सारे। नेपालमा प्रजातन्त्र पुनर्स्थापनाको लागि उनले निरन्तर संघर्ष गरे। २०३४ सालमा उनलाई फेरि गिरफ्तार गरिएको थियो। उनको स्वास्थ्य अवस्था बिग्रिएपछि उनलाई उपचारका लागि भारत लगियो। त्यहाँबाट उनलाई अमेरिकाको मेसाचुसेट्स जनरल हस्पिटलमा लगियो, जहाँ उनले क्यान्सरको उपचार गराए।

उनको स्वास्थ्य अवस्था झनै बिग्रिएपछि उनी नेपाल फर्किए। २०३९ सालमा क्यान्सर रोगका कारण उनको निधन भयो।

बिपी कोइराला बहुआयामी व्यक्तित्वका धनी थिए। राजनीतिज्ञ मात्र नभएर उनी साहित्यकार पनि थिए। उनका सुप्रसिद्ध कृतिहरूमा ‘सुम्निमा’, ‘मोदिआइन’, ‘तीन घुम्ती’, ‘नरेन्द्रदाइ’ लगायतका रचनाहरू पर्दछन्। उनको साहित्यिक कृतिहरूले नेपाली समाजलाई नयाँ दृष्टिकोण दिएका छन्।

बिपी कोइरालाको वैवाहिक जीवन पनि विशेष रूपमा उल्लेखनीय छ। उनले सुशीला कोइरालासँग विवाह गरेका थिए। सुशीलाले बिपी कोइरालाको राजनीतिक यात्रामा निरन्तर साथ दिएकी थिइन्। जेल जीवनदेखि निर्वासनसम्म उनले बिपी कोइरालाको हौसला बढाइन्। उनी परिवारिक रूपमा पनि जिम्मेवार व्यक्ति थिए। राजनीतिक संघर्षका बाबजुद उनले आफ्नो परिवारलाई सधैं माया र सम्मान प्रदान गरे।

बीपी कोइरालाको जीवनका केही रोचक घटनाहरू:

१. कारागारको अध्ययन
बीपी कोइरालाले आफ्नो जीवनको लामो समय जेलमा बिताए। उनले जेलमै बसेर अध्ययन गरे र विभिन्न साहित्यिक कृतिहरू लेखे । भारतको हजारीबाग जेलमा रहँदा उहाँले “जेल जर्नल” लेख्नुभयो, जसमा उहाँको राजनीतिक विचार, सपना र संघर्षको वर्णन छ। जेलमै रहँदा उहाँले रुसी साहित्य र समाजवादी सिद्धान्तको अध्ययन पनि गर्नुभएको थियो।

२. राजासँगको ऐतिहासिक भेटघाट
पञ्चायती शासनकालमा राजासँग वार्ता गर्न बीपी कोइराला स्वदेश फर्कनुभयो। उहाँले राजा वीरेन्द्रसँग भेटेर प्रजातन्त्र पुनःस्थापनाको माग गर्नुभयो। धेरैले उहाँलाई राजासँग सम्झौता गर्न गएकाे आरोप लगाए तर उहाँले स्पष्ट भन्नुभयो, “म प्रजातन्त्रको सौदाबाजी गर्न आएको होइन, जनताको अधिकारको वकालत गर्न आएको हुँ।”

३. शिक्षक बनेका बीपी
राजनीतिमा सक्रिय हुनुअघि बीपी कोइरालाले शिक्षकको रूपमा पनि काम गर्नुभएको थियो। भारतमा पढ्दादेखि नै उहाँले विद्यार्थीहरूलाई पढाउनुहुन्थ्यो। राजनीतिक सक्रियतासँगै साहित्य र शिक्षालाई पनि उत्तिकै महत्त्व दिने बीपी कोइराला आफ्नो भाषणहरूमा साहित्यिक सन्दर्भहरू जोड्न खुबै मन पराउनुहुन्थ्यो।

४. भारतबाट गुप्त रूपमा नेपाल प्रवेश
राणा शासनको विरोध गर्दै भारतमा निर्वासनको जीवन बिताइरहेका बीपी कोइराला नेपाल प्रवेश गर्न चाहन्थे। सन् १९५० मा उहाँ भारतीय नेता र नेपालका क्रान्तिकारीहरूसँग मिलेर योजनाबद्ध रूपमा गुप्त रूपमा नेपाल भित्रिनुभयो। उहाँकै नेतृत्वमा राणा शासनविरुद्धको क्रान्ति सफल भयो र नेपालमा प्रजातन्त्रको स्थापना भयो।

५. नाटकीय बचाउ र जेल यात्रा
सन् १९६० मा राजा महेन्द्रले बीपी कोइरालालाई गिरप्तार गरी सुन्दरीजल जेलमा राखे। जेलमा रहँदा उहाँलाई मानसिक र शारीरिक यातना दिइयो, तर उहाँ दृढ रहनुभयो। जेल जीवनको समयमा उहाँलाई क्यान्सर भएको थाहा भयो। त्यसपछि सरकारले उहाँलाई उपचारका लागि भारत पठायो, जुन घटनालाई धेरैले राजनीतिक रूपमा हेरेका थिए।

बिपी कोइरालाको योगदान नेपाली राजनीतिमा मात्र सीमित छैन। उनले नेपालमा समाजवाद, प्रजातन्त्र र मानव अधिकारको जग बसाले। उनको योगदानको सम्मानस्वरूप आज पनि नेपालमा उनको नाम उच्च सम्मानका साथ लिइन्छ। बीपी कोइरालाको जीवन संघर्ष, प्रेम, दर्शन र राजनीति सबैको अद्भुत मिश्रण थियो। उहाँले नेपाली राजनीतिमा मात्र नभई साहित्यमा पनि गहिरो प्रभाव छोड्नुभयो। नेपाली प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका नायकका रूपमा उहाँको भूमिका कहिल्यै मेटिन सक्दैन।

प्रवेश अधिकारी क्षेत्री